Religia, ideologia, prospołeczność: Symulowanie sekularyzacji społeczeństw

Projekt badawczy finansowany ze środków Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2014 – 2020, a jego operatorem jest Narodowe Centrum Nauki.
Celem Funduszy Norweskich jest wspólna praca na rzecz Europy inkluzywnej, badając zjawiska społeczne związane z sekularyzacją projekt idealnie wpisuje się w te działania.

Całkowity budżet projektu wyniósł ponad 6 mln zł. Projekt trwał prawie 4 lata (wrzesień 2020 – kwiecień 2024). Projekt numer: 2019/34/H/HS1/00654

Projekt jest realizowany w partnerstwie między Zakładem Socjologii Poznawczej na Uniwersytecie w Białymstoku a Norweskim Centrum Modelowania Systemów Społecznych przy Centrum Badawczym NORCE.

O projekcie

Poziom religijności obniża się we wszystkich rozwiniętych społeczeństwach. W niektórych krajach, takich jak Norwegia, proces ten rozpoczął się kilkadziesiąt lat temu i osiągnął punkt, w którym mniejszość stanowią ludzie, uczestniczący w praktykach religijnych. W innych krajach, w tym w Polsce, proces ten rozpoczął się stosunkowo niedawno, przy istniejących obecnie dużych różnicach pokoleniowych w wierzeniach i praktykach religijnych.

Chociaż można było wykorzystać dane socjologiczne do opisania, jak postępuje sekularyzacja, pytanie o to, dlaczego do niej dochodzi, jest nadal dalekie od rozstrzygnięcia. Podstawowym problemem jest to, że aby wyjaśnić sekularyzację, konieczne jest jednoczesne rozważenie dwóch poziomów wyjaśniania: społecznego i psychologicznego. Sekularyzacja to trwały spadek poziomu wierzeń i praktyk religijnych w całym społeczeństwie. Z jednej strony wyjaśnienie tej zmiany wymaga zrozumienia indywidualnych procesów psychologicznych i zachowań, a także interakcji prowadzących do wyniku na dużą skalę. Z drugiej strony wymaga również zrozumienia, w jaki sposób odpowiednie zmienne społeczne wpływają na psychologię jednostek. Sformułowanie takich wielopoziomowych wyjaśnień zawsze było szczególnie trudne. A nawet jeśli formułowany jest model, szczególnie trudno jest określić, do jakich prognoz prowadzi.

Aby spróbować zrozumieć tak złożone, wielopoziomowe zjawisko można przyjąć dwa różne podejścia. Jednym z nich jest rozważenie tylko jednego poziomu, czy to psychologicznego, czy społecznego, i poczynienie upraszczających założeń dotyczących drugiego. Zaletą tego podejścia jest to, że sprawia, że ​​problem jest znacznie łatwiejszy do rozwiązania i dopóki założenia upraszczające są zasadniczo dokładne, prowadzi do lepszego zrozumienia przynajmniej części całego systemu. W przypadku sekularyzacji badania, które podążały tą ścieżką, doprowadziły już do wielu spostrzeżeń, w tym do kluczowej roli, jaką lęk i rytuały odgrywają w przekazywaniu religii. O wiele bardziej angażującym i trudnym podejściem jest próba przedstawienia interakcji między psychologicznymi i społecznymi aspektami sekularyzacji. Podejście to nie było tradycyjnie wykonalne ze względu na złożoność i nieprzewidywalność interakcji między poziomami. Jednak staje się to możliwe, gdy zamiast polegać na prostych reprezentacjach teoretycznych, możemy modelować zjawisko za pomocą technologii informatycznych. Ta obiecująca technologia pozwala na dostarczenie zupełnie nowych informacji na temat tego, jak zachodzi sekularyzacja. Taki właśnie jest cel projektu RIP (Religia, Ideologia, Prospołeczność).

Lista opublikowanych do tej pory artykułów naukowych związanych z projektem RIP. Kolejne artykuły są aktualnie w recenzji.

Nauka w Polsce

Popularnonaukowe omówienie wyników badań.

Forum Akademickie

Artykuł podsumowujący wyniki projektu.

Kurier Poranny

Popularnonaukowe omówienie wyników badań.

TVP3 Białystok

Popularnonaukowe sprawozdanie z końcowej konferencji prasowej.

Radio Białystok

Popularnonaukowe omówienie wyników badań.

Gazeta Wyborcza / Wolna Sobota

Artykuł z wypowiedziami Konrada Talmont-Kamińskiego oraz Pawła Łowickiego.

OKO.press

Wywiad z Konradem Talmont-Kamińskim o zjawisku masowych aktów apostazji wśród młodych ludzi w Polsce.

Gazeta Wyborcza / Wolna Sobota

Wywiad z Konradem Talmont-Kamińskim o modelowaniu procesów sekularyzacji.

OKO.press

Wywiad z Konradem Talmont-Kamińskim o zjawisku sekularyzacji w Polsce.

Newsweek

Wywiad z Konradem Talmont-Kamińskim o modelowaniu procesów sekularyzacji.

Gazeta Wyborcza Białystok

Artykuł na temat Thora – komputera zakupionego w ramach projektu RIP. Ukazał się również na stronach: bia24.pl, wspolczesna.pl, eska.pl.

Nauka w Polsce (PAP)

Artykuł na temat projektu Religia, Ideologia, Prospołeczność w serwisie Nauka w Polsce, należącym do Polskiej Agencji Prasowej. Ukazał się również na stronach: Gazeta Wyborcza Białystok, Gazeta Współczesna oraz wrotapodlasia.pl.

Część programu Polsatu „Raport dnia” z dnia 09.03.2023r. Pełne wydanie dostępne pod adresem: https://www.polsatnews.pl/wideo-program/raport-dnia-09032023_6817922/

Oficjalna inauguracja projektu Religia, ideologia i prospołeczność

9 listopada 2020 r. odbyła się oficjalna inauguracja międzynarodowego projektu grantowego „Religia, ideologia i pro-społeczność: symulowanie sekularyzacji społeczeństw”.

Projekt realizowany jest przez Zakład Socjologii Poznawczej na Uniwersytecie w Białymstoku w partnerstwie z Norweskim Centrum Modelowania Systemów Społecznych przy Centrum Badawczym NORCE, a finansowany z funduszy norweskich.

W spotkaniu udział wzięli: prorektor ds. nauki i współpracy międzynarodowej UwB prof. dr hab. Izabela Święcicka; kierownik projektu dr hab. Konrad Talmont-Kamiński, prof. UwB; prof. LeRon Shults z Centrum Badawczego NORCE.

Po krótkim podsumowaniu najważniejszych i najbardziej imponujących faktów dotyczących projektu oraz sesji pytań i odpowiedzi, odbył się otwarty wykład na temat wprowadzenia do modelowania i jego wykorzystania w tym konkretnym projekcie, który wygłosił Ivan Puga Gonzalez – badacz z Centrum Badawczego NORCE, ekspert w dziedzinie modelowania systemów społecznych.  

Nagranie wydarzenia jest dostępne online, w okienku obok.

Otwarte wykłady w ramach projektu RIP

20 października 2021 roku zorhanizowaliśmy otwarte wykłady w trakcie spotkania podsumowującego pierwszy rok realizacji projektu Religia, ideologia i prospołeczność: symulowanie sekularyzacji społeczeństw.

Wykłady w języku angielskim wygłosili:

  • dr Ivan Puga Gonzalez: Social Simulation and the Religion, Ideology and Prosociality project.
  • dr hab. prof. UwB Konrad Talmont-Kamiński: What we have already learnt about secularisation.

Nagranie transmisji online jest dostępne na YouTube i w okienku obok.

Minding Culture: Simulating Sustainable Societal Solutions

5 kwietnia 2022 r. w Kristiansand w Norwegii odbyło się otwarte seminarium na temat wykorzystania modelowania komputerowego i symulacji do rozwiązywania problemów społecznych, z którymi obecnie się borykamy. Była to świetna okazja do zaprezentowania naszego projektu (Religion, Ideology & Prosociality: Simulating Secularising Societies) społeczności naukowców i aktywistów z Kristiansand.

Konferencja prasowa podsumowująca projekt

16 kwietnia 2024r. w Białymstoku w Polsce, odbyła się oficjalna konferencja prasowa podsumowaująca projekt RIP, na której główne wnioski z projektu zaprezentował jego kierownik – Konrad Talmont-Kamiński.

Tak, pracujemy w międzynarodowym zespole, więc pracujemy głównie online. Spotykamy się co dwa tygodnie w grupach roboczych przypisanych do jednego z czterech obszarów projektu: Fuzzy Fidelity, Prosocial Equilibrium, Epistemic Vigilance i Error Management. Na co dzień utrzymujemy kontakt za pomocą Slacka, który jest naszym głównym narzędziem komunikacji, ale wszyscy wiemy, jak ważne jest, aby od czasu do czasu spotkać się osobiście. Poza tym, kto mógłby oprzeć się rozmowom o modelowaniu komputerowym przez całe noce. Dlatego co roku staramy się zorganizować co najmniej trzy spotkania – dwie wizyty (w Norwegii i w Polsce) oraz jedno seminarium w centrum nauki Metochi.

Seminaria w Metochi

Spotkaliśmy się tam trzy razy. Najpierw na początku lipca 2021 roku, następnie w maju 2022 i maju 2023 roku. Spotkania te były świetną okazją do długich dyskusji na temat konceptualizacji i wyjaśnienia założeń teoretycznych modeli, a także pisania artykułów naukowych.
Spotkania odbywały się w centrum badawczym Metochi. Historycznie była to satelicka jednostka klasztoru w Limonos. Centrum badawcze znajduje się na greckiej wyspie Lesbos i od 1993 roku należy do norweskiego Uniwersytetu Agder.

Wizyty Partnerów z NORCE w Białymstoku

W połowie października 2021 roku nasi norwescy partnerzy w końcu mieli okazję odwiedzić Podlasie. Spotkanie odbyło się w Supraślu, niedaleko Białegostoku. Klasztorne mury, spokojna okolica i złota polska jesień sprzyjały długim dyskusjom na temat postępów prac nad modelem rozmytej wierności i konceptualizacji badań potrzebnych do modelu czujności epistemicznej.

Następnie odwiedzili nas jeszcze dwukrotnie: w połowie października 2022 roku i pod koniec września 2023 roku. Mając pod ręką cały polski zespół, niezwykle wygodnie było realizować zadania badawcze jak i planować kolejne.

Wizyty polskiego zespołu w Kristiansand

Polski zespół równie chętnie odwiedził norweskich partnerów z Kristiansand w południowej Norwegii. Te trzy spotkania były szczególnie przydatne pod względem pisania artykułów, testowania stworzonych modeli, doskonalenia umiejętności modelowania i nawiązywania kontaktów. Wizyty odbyły się w grudniu 2021 r., kwietniu 2022 r. i marcu 2023 r.

Planuje się, że projekt RIP obejmie kilka różnych metodologii badawczych w celu zbadania sekularyzacji. Z jednej strony wykorzystane zostaną techniki modelowania komputerowego. Z drugiej strony zastosowanie znajdzie szereg metod empirycznych (w tym eksperymentalnych) z różnych dyscyplin. Obie działają na zasadzie sprzężenia zwrotnego z rozważaniami teoretycznymi, które również muszą być uwzględnione, aby projekt odniósł sukces.

Modelowanie komputerowe obejmie zarówno modele dynamiki systemów, jak i modele agentowe. Dynamika systemów zostanie wykorzystana do stworzenia modeli jednostek, odzwierciedlających aspekty ludzkich systemów poznawczych, które uważa się za istotne dla badanego aspektu sekularyzacji. Skonstruowani w ten sposób agenci zostaną następnie połączeni w agentowe modele społeczeństw. Interakcje między tysiącami agentów w tych modelach pozwolą prześledzić, jak połączone są procesy psychologiczne i społeczne. Powtarzanie symulacji tysiące razy umożliwia zbudowanie probabilistycznego obrazu prawdopodobnych wyników warunków początkowych. Daje to podejściu bezprecedensową siłę predykcyjną, a także możliwość wglądu w to zjawisko, umożliwiając śledzenie, jak zmiana warunków początkowych wpływa na wyniki.

Konstrukcja modeli opiera się na dokładnych informacjach o modelowanych systemach. Po części informacje te pochodzą z istniejących badań socjologicznych, psychologicznych i poznawczych. Jednak badania te nie muszą odzwierciedlać teoretycznych założeń planowanych modeli ani odpowiednio mierzyć odpowiadających im zmiennych. Z tego powodu projekt obejmuje również: nowe analizy istniejących ilościowych danych socjologicznych; nowatorskie badania reprezentatywnych prób populacji; oraz szereg badań eksperymentalnych wykorzystujących specjalnie skonstruowane metody i mających na celu zbadanie i modyfikację aspektów teoretycznych założeń leżących u podstaw proponowanych modeli poznawczych i psychologicznych.

Teoretyczne aspekty projektu w dużej mierze opierają się na pracach Kierownika Projektu – prof. Konrada Talmont-Kamińskiego (zwłaszcza modelu teoretycznym przedstawionym w Religion as a Magical Ideology), a także pracy szerszej społeczności badaczy zajmujących się sekularyzacją w ostatnich kilku dekadach, szczególnie osoby zajmujące się ilościową socjologią religii i kognitywistyką religii. Jako takie, aspekty teoretyczne mają na celu wyciągnięcie implikacji idei, że religie łączą cechy ideologii – systemów przekonań, które działają w celu motywowania zaściankowej prospołeczności – z magicznymi systemami przekonań i praktyk, które opierają się na uprzedzeniach poznawczych wspólnych dla wszystkich ludzi; uzasadnieniem dla połączenia tych aspektów jest sposób, w jaki religie wykorzystują i modyfikują naturalne rozumowanie ludzi.

Aby podążać wieloma ścieżkami, które należy zbadać dla dobra tego interdyscyplinarnego projektu, niezbędny jest multidyscyplinarny zespół. Główny badacz i kierownik projektu, Konrad Talmont-Kamiński, podchodzi do zagadnień z zapleczem filozoficznym i wieloletnim doświadczeniem w badaniu ewolucyjnych i poznawczych podstaw ludzkich zachowań społecznych, takich jak religia, co daje mu szeroki teoretyczny wgląd w kwestie związane z sekularyzacją. W skład polskiego zespołu wchodzą również psycholog poznawczy Paweł Łowicki, mający doświadczenie w planowaniu i przeprowadzaniu badań eksperymentalnych nad mechanizmami psychologicznymi, na których opierają się praktyki i przekonania religijne, oraz socjolog ilościowy Łukasz Kiszkiel, który posiada umiejętności niezbędne do gromadzenia i interpretowania danych socjologicznych, których wymaga projekt. Dodatkowo zespół w Białymstoku uzupełni: dwóch modelarzy na stanowiskach post-doktorskich, odpowiedzialnych za opracowanie komputerowych modeli niektórych aspektów sekularyzacji, które będą badane; oraz jeden student otrzymujący stypendium doktoranckie, który będzie badał tematy ściśle związane z całością projektu i brał udział w różnorodnych działaniach badawczych na cele projektu. Norweski zespół składa się z prof. LeRona Shults’a, który studiował teologię i filozofię, a ostatnich kilka lat poświęcił na wykorzystywanie modeli komputerowych do zrozumienia procesów społecznych, oraz Ivan Puga Gonzalez, którego doświadczenie w konstruowaniu takich modeli zapewni praktyczną i metodologiczną podstawę do większości prac związanych z modelowaniem zaplanowanych w ramach projektu RIP.

Poza wkładem członków zespołu, projekt będzie również korzystał z uprzejmości i doświadczenia innych badaczy w tym Davida Voasa, Neil Levy’ego, Wesleya Wildmana oraz Rossa Gore.

Na potrzeby projektu RIP Uniwersytet w Białymstoku zakupi system komputerowy, który będzie wystarczająco mocny, aby wykonać miliony obliczeń wymaganych przez złożone modele wykorzystane w projekcie. Zostanie on zlokalizowany w Uniwersyteckim Centrum Obliczeniowym. System będzie się nazywać Thor. Chociaż polscy członkowie zespołu mogą czasem nazywać go Perun.

Każdy projekt jest tylko krokiem w długotrwałych wysiłkach naukowych mających na celu zrozumienie siebie i świata, w którym żyjemy. Intencją kierowników projektu jest, aby RIP nie tylko pogłębiał nasze rozumienie sekularyzacji, ale stanowił również podstawę długoterminowej współpracy między stronami polską i norweską. Ma być to także kluczowy krok w rozwoju białostockiej uczelni jako renomowanego na arenie międzynarodowej ośrodka badawczego nad poznawczymi podstawami procesów społecznych, dla których standardowym narzędziem będzie stosowanie metod modelowania komputerowego.